Nedavno je Quanta Magazine objavila video-esej Space-Time: The Biggest Problem in Physics (Quanta Magazine, 2024; https://www.youtube.com/watch?v=RIqVnFtOSr4) koji me je ozbiljno zaintrigirao. Na prvi pogled, to je “još jedan” popularno-naučni prilog o prostoru, vremenu i kvantnoj gravitaciji. Ali ako ga čitamo jungovski i kosmopsihički, iza standardne priče o teorijama i jednačinama pojavi se nešto nalik mitskom narativu o raspadu starog sveta i potrazi za novim centrom smisla.
Naš svakodnevni okvir, prostor i vreme kao neutralna pozornica, počinje da se raspada na Plankovoj skali. Tu opšta relativnost više ne važi, kvantna mehanika odbija poslušnost, a pojave poput entropije crnih rupa, holografije i dualnosti nagoveštavaju da stvarnost nije ono što nam zdravorazumski izgleda. U jungovskim terminima, to je klasična struktura silaska i povratka: ego gubi svoje uporište, stara “scena” se rastapa (nigredo), pojavljuje se novi putokaz (albedo), nazire se obrazac koji povezuje suprotnosti (citrinitas), pa se polako rađa simbol jedinstva (rubedo). U kosmopsihizmu, međutim, ovaj proces ne pripada samo pojedinačnoj psihi: to je način na koji se sama “psiha sveta” osvešćuje kroz naše teorijske slike. Pitanje “Da li je prostor-vreme fundamentalno ili emergentno?” istovremeno je i psihološki koan: da li je ego prozor ka dubljem Sopstvu, koje je i lično i kosmičko?
Film počinje u zoni raspada: nigredo. Na Plankovoj dužini zakonima fizike “puca film”: singularnosti crnih rupa i Velikog praska označavaju tačke gde opšta relativnost sama sebi postaje neprimenljiva. Sa druge strane, kvantna mehanika sa svojim verovatnoćama i amplitudama nikako ne pristaje na glatku geometriju prostora-vremena. Taj sukob dva velika “režima”, kontinualne geometrije i diskretne kvantne igre, može se čitati kao arhetipski konflikt Oca-Zakona i prevratničke energije Trikstera. Nije to samo tehnički problem teorija; to je faza u kojoj se stari poredak mora rastopiti pre nego što nastane novi.
U trenutku kada izgleda da je sve blokirano, pojavljuje se vodič, psihopomp , i ovde ima oblik informacije. Umesto da se pita “kakva je tačno geometrija prostora-vremena?”, priča se preusmerava na entropiju i informaciju. Crne rupe se ponašaju kao termodinamički objekti; njihova entropija je proporcionalna površini horizonta, a ne zapremini (Bekenstein, 1973; Hawking, 1975). To je snažan obrt: ključ za najdublju geometriju pojavljuje se u formi informacionog principa, a ne nove geometrijske intuicije. Jung bi to nazvao simboličkom transformacijom: onaj deo stvarnosti koji smo navikli da vidimo kao “čistu materiju” odjednom se otkriva kao nerazdvojan od značenja i informacije. U kosmopsihičkom čitanju, ovaj obrt sugeriše da se “anima mundi”, duša sveta, ne može misliti odvojeno od odnosa, poretka i informacija. Geometrija i informacija tu prestaju da budu dva različita domena i postaju dva jezika jedne iste stvarnosti (Bousso, 2002).
Zatim dolazi Trikster. Holografski princip i konkretno AdS/CFT dualnost kažu da teorija gravitacije u nekoj “unutrašnjoj” zapremini može biti potpuno ekvivalentna kvantnoj teoriji polja bez gravitacije koja živi na nižedimenzionalnoj granici tog prostora (Maldacena, 1998; Susskind, 1995). Unutra postaje spolja, površina nosi sadržaj, gravitacija se presvlači u negravitacionu dinamiku. Ovakva obrtanja hijerarhija nose prepoznatljiv potpis Trikstera: “i jedno i drugo”, preokret, smeh nad previše ukočenim doslovnim shvatanjima. Za jungovsku imaginaciju, to je lek protiv reifikacije: da ne pobrkamo neku našu sliku, recimo glatku mnogostruku opšte relativnosti, sa samom stvarnošću.
Kada ovaj haos obrta počne da se organizuje, pojavljuje se motiv koji film naglašava kao mogući “ključ”: prostor-vreme možda nije fundamentalno, već nastaje iz obrazaca kvantnog isprepletanja. Entanglement se u literaturi sve češće opisuje kao “lepak” koji stvara geometriju: relacije su primarne, a “objekti u prostoru” su izvedeni. To je trenutak citrinitas, neko unutrašnje razdanjivanje. Ne identifikujemo se više sa stvarima koje zauzimaju prostor, nego sa mrežom odnosa koja tek omogućava da se prostor-vreme uopšte pojavi. Ovaj uvid se dobro uklapa sa novim pristupima “kvantnoj geometriji”, gde se fizičke veličine računaju iz algebarskih struktura i amplituda bez eksplicitnog pozivanja na prostor-vreme, što i sam film diskretno priziva, posebno kroz komentare Vijay Balasubramaniana i novije tekstove (Wired / Castelvecchi, 2024).
U jungovskom jeziku, kvantno isprepletanje i njegova “nelokalnost” podsećaju na ideju unus mundus-a: jednog psiho-fizičkog poretka u kojem unutrašnje i spoljašnje, subjekt i objekat, nisu dva odvojena sveta, već dva aspekta jedne dinamike (Jung, 1959a; 1963). Sinhronicitet je način na koji unus mundus proviruje kroz naše linearne, kauzalne priče (Jung, 1952/2001). Holografija i entanglement, u tom smislu, deluju kao fizički ekvivalenti: obrasci korelacija koji u isti mah pripadaju i “geometriji” i “informaciji”. Za kosmopsihizam, to je prirodno: ako je kosmos u osnovi jedna svest (Goff, 2017; Nagasawa & Wager, 2020), onda lokalne razdvojenosti jesu realne za svakodnevni život, ali ne i ontološki najdublje.
Kako film privodi priču kraju, različite niti, termodinamika, dualnosti, algebarske formalizacije, kvantna informacija, počinju da prave utisak nekog mandalinskog sklopa. Prostor-vreme se pojavljuje kao moguće “efektivno polje”, parametar reda koji opisuje jednu dublju, informaciono-algebarsku osnovu. U alhemiji, rubedo označava završnu fazu: coniunctio, sjedinjavanje suprotnosti oko novog centra. Jung to naziva Sopstvom: simbolički predstavljeno mandalama, kvaternitetima ili axis mundi strukturama (Jung, 1959b; 1963). U kontekstu filma, “mandala” je strukturalna koherentnost u kojoj termodinamika (entropija/površina), geometrija, kvantna informacija i dualnosti počinju da se ogledaju jedna u drugoj. Suprotnosti se više ne poništavaju, već postaju različiti aspekti jednog šireg polja.
U toj priči lako je prepoznati čitavu malu “dramu arhetipova”: Senku u singularnostima i našoj kolektivnoj slepoj mrlji na granice važećih teorija; Psihopompa u entropiji i informacionim principima koji nas prevode preko ontoloških spratova; Trickstera u dualnostima i holografskim obrtima; Mudrog Starca u matematičkim strukturama koje deluju kao “tuđi” jezik, ali nas uče kroz simetrije, grupe, kategorije; i na kraju Sopstvo, kao obrazac jedinstva u kojem ove suprotnosti mogu da budu podnesene i preobražene, umesto da jedna drugu uništavaju.
Kosmopsihičko čitanje samo dodatno zaoštrava sliku: najdublji “subjekt” nije individualni ego, već sam kosmos, a pojedinačne svesti, uključujući naučne zajednice, jesu lokalne perspektive jednog većeg uma (Goff, 2017; Nagasawa & Wager, 2020). U tom okviru, napetost između opšte relativnosti i kvantne mehanike nije samo spoljni “puzzle”, već način na koji se psiha sveta diferencira u različite modove javljanja. Holografska ekvivalencija zapremine i granice postaje svojevrsna anamorfaza: Jedno se pokazuje iz različitih ugaonih sistema, ali sadržaj ostaje isti. Entanglement je formalni potpis tog jedinstva: odnosi prethode “stvarima”.
Ovakvo čitanje ima i etičku težinu. Ako je svet u neku ruku “opsaćen dušom”, onda čin saznanja nije neutralno posmatranje, već učestvovanje. Film lepo modeluje tu vrstu učešća: ne romantizuje misteriju, ali je i ne banalizuje. Traži mostove koje je moguće proveriti (zakoni entropije, dualnosti, precizne relacije između informacija i geometrije), ali ostavlja prostor za imaginaciju i mitopoetičko razumevanje, nešto što su već Hillman i drugi jungijanci videli kao nužno za punije shvatanje psihe (Hillman, 1975, 1979; von Franz, 1980).
Sinhronicitet kao “akauzalni princip povezivanja” ovde se može videti i na nivou formi: zapanjujuće poklapanje između površine horizonta i količine informacije, ili između teorije na granici i dinamike u zapremini, deluje kao vrsta formalne “podudarnosti” koja otvara čitave istraživačke programe. Naravno, fizičari ove relacije strogo izvode, ali meta-slika, da se informacija i geometrija iznova pojavljuju kao nerazdvojne, jungijanskom oku je veoma zanimljiva. Kosmopsihizam nudi način da se to razume bez magijskog preuveličavanja: jedan subjekt se ogleda u više jezika opisa.
Istovremeno, važno je držati granice. Arhetipska analiza lako sklizne u preterivanje: nije svaki obrt Trikster, niti svaki krug mandala. Kosmopsihizam je ozbiljna metafizička opcija, ali ne i dokazana “teorija svega”. A sama fizika ima više mogućih budućnosti: neki autori, poput Lathama Boylea, smatraju da se prostor-vreme možda može rehabilitovati, a ne samo zameniti nečim “dubljim”; film to pošteno smešta u širi kontekst serije (Quanta Magazine, 2024). Upravo ta pluralnost je deo zrelog stava, i naučnog i psihološkog.
Na kraju, Jungova ideja individuacije nudi lepu metaforu za ono što film implicitno pokazuje. Individuacija nije uvećavanje ega, nego njegovo dovođenje u pravi odnos sa Sopstvom. Ovde se to prevodi u epistemsku etiku: graditelji teorija moraju biti spremni da odustanu od omiljenih okvira (klasični manifolidi, stroga lokalnost) kada to zahtevaju dokazi i koherentnost, ali i da ne propadnu u čist haos bez strukture. “Put ka kvantnoj gravitaciji” tako nije samo tehnički zadatak, već i inicijacijski proces: zajednica uči da učestvuje u samoartikulaciji svetskog uma sa više poniznosti, igre (Trikster), ali i odanosti simbolima koji zaista rade posao (zakoni entropije, dualnosti, nove algebarske strukture). Rečeno jungovski: zlato rubedo faze nije konačna formula, već praksa stalnog držanja suprotnosti dok se ne pojavi slika višeg reda koja ih može obuhvatiti. Film zato ne završava trijumfalno “rešenom zagonetkom”, već centriranim stavom, nekom vrstom mandale iz koje tek treba da se rode novi eksperimenti, nove teoreme i novi mitovi.
Reference
Bekenstein, J. D. (1973). Black holes and entropy. Physical Review D, 7(8), 2333–2346.
Bousso, R. (2002). The holographic principle. Reviews of Modern Physics, 74(3), 825–874.
Goff, P. (2017). Consciousness and fundamental reality. Oxford University Press.
Hawking, S. W. (1975). Particle creation by black holes. Communications in Mathematical Physics, 43(3), 199–220.
Hillman, J. (1975). Re-Visioning psychology. Harper & Row.
Hillman, J. (1979). The thought of the heart and the soul of the world. Spring Publications.
Jung, C. G. (1952/2001). Synchronicity: An acausal connecting principle. In C. G. Jung & W. Pauli, The interpretation of nature and the psyche. Princeton University Press.
Jung, C. G. (1959a). The archetypes and the collective unconscious (2nd ed.). Princeton University Press.
Jung, C. G. (1959b). Aion: Researches into the phenomenology of the Self. Princeton University Press.
Jung, C. G. (1963). Mysterium coniunctionis. Princeton University Press.
Maldacena, J. (1998). The large-N limit of superconformal field theories and supergravity. Advances in Theoretical and Mathematical Physics, 2, 231–252 (preprint 1997).
Nagasawa, Y., & Wager, K. (Eds.). (2020). Panpsychism. Cambridge University Press.
Quanta Magazine. (2024, September 25). Space-Time: The Biggest Problem in Physics [Video explainer]. (Producer: Emily Buder; Featuring: Vijay Balasubramanian).
Quanta Magazine. (2024, September 25). The Unraveling of Space-Time [Series hub]. Quanta Magazine / Wood, C. (2024, September 25). Can Space-Time Be Saved? (Interview with Latham Boyle).
Susskind, L. (1995). The world as a hologram. Journal of Mathematical Physics, 36(11), 6377–6396 (preprint 1994).
von Franz, M.-L. (1980). Alchemical active imagination. Spring Publications.
Wired / Castelvecchi, D. (2024, November 3). Physicists reveal a quantum geometry that exists outside of space and time. (Includes remarks by V. Balasubramanian).
PsyMultiverses 